प्रॉम्प्ट इंजिनिअरिंग: सविस्तर मार्गदर्शक (उदाहरणांसह)

मी हा लेख कृत्रिम बुद्धिमत्ता (Artificial Intelligence) आणि तिचा वापर कसा करावा याबद्दल लिहिला आहे, जेणेकरून इंग्रजीत सहज बोलू न शकणाऱ्या आपल्या मराठी बांधवांना सोप्या भाषेत AI शिकता येईल. भविष्यात तुम्हाला AI विषयक अजून पोस्ट्स मराठीत पाहायला मिळतील. कृपया हा लेख आपल्या मराठी मित्र, विद्यार्थी आणि ज्येष्ठ नागरिकांपर्यंत पोहोचवा, जेणेकरून त्यांनाही AI शिकता येईल.  जनरेटिव्ह (Generative) AI च्या काळात, प्रॉम्प्ट इंजिनिअरिंग हे कौशल्य AI शी प्रभावीपणे संवाद साधण्यासाठी सर्वात आवश्यक ठरले आहे.

👉 इंग्रजी आवृत्तीसाठी लिंक:  Read Prompt Engineering in English

जनरेटिव्ह AI म्हणजे काय?

• AI (कृत्रिम बुद्धिमत्ता) म्हणजे संगणकाला माणसासारखं विचार करायला, शिकायला आणि निर्णय घ्यायला शिकवणं.

• Generative AI म्हणजे अशी कृत्रिम बुद्धिमत्ता जी स्वतःहून नवीन गोष्टी तयार करू शकते. 

सोपं उदाहरण

जर तुम्ही एखाद्या मित्राला सांगितलंत की, “मला सिंहाचं चित्र काढून दाखव.”  तो मित्र स्वतः कल्पना करून सिंहाचं चित्र काढून देईल. Generative AI पण तसंच आहे — तुम्ही त्याला prompt (म्हणजे सूचना/मागणी) देता, आणि ती AI नवीन मजकूर, चित्र किंवा संगीत तयार करून देते.

चला आता Prompt Engineering म्हणजे काय, प्रॉम्प्ट कसा लिहायचा आणि मग आजपासूनच ChatGPT बरोबर त्याचा वापर कसा सुरू करायचा ते पाहूया!  १० वर्षांच्या मुलापासून ते ७९ वर्षांच्या ज्येष्ठांपर्यंत प्रत्येकजण आपल्या मोबाईलवरून हे सहज वापरू शकतो.
तेवढं हे सोपं आहे!

नवशिक्यांसाठी ३ लोकप्रिय AI साधने म्हणजे –

1. ChatGPT (OpenAI चे) - Open chatgpt

2. Gemini (Google चे)

3. Claude (Anthropic चे)

---

हे कृत्रिम बुद्धिमत्ता (AI) नेमके कसे काम करते?

1. तुम्हाला माहीत आहेच की संगणकावर सॉफ्टवेअर चालते, तो इंटरनेटवर शोध घेऊ शकतो आणि डेटा साठवू शकतो.

2. १०,००० संगणक १ संगणकापेक्षा कितीतरी पट वेगाने इंटरनेटवर शोध घेऊ शकतात व माहिती साठवू शकतात.

3. जर मी संगणकाला "डॉल्फिन" किंवा "कॉफी" बद्दल माहिती शोधायला सांगितले, तर तो सगळी माहिती साठवतो आणि जेव्हा मी प्रश्न विचारतो, तेव्हा काही सेकंदांत उत्तर देतो.

4. AI असंच काम करतं – लाखो संगणक विशिष्ट "शब्दांबद्दल" माहिती शोधतात व साठवतात आणि आपण प्रश्न विचारल्यावर ते सेकंदात उत्तर देतात.

5. प्रॉम्प्ट इंजिनिअरिंग म्हणजे संगणकाला असा आदेश (कमांड) लिहिणे ज्यामुळे त्याला नेमके काय हवे आहे ते समजेल आणि तो सर्वोत्तम उत्तर देईल.

6. जर मला १० वर्षांच्या मुलाला "कॉफी कशी बनवतात" हे समजावून सांगायचे असेल, तर संगणकाला तशी सूचना द्यावी लागेल, ज्यामुळे त्याचे उत्तर त्या मुलाला सहज समजेल.

7. पण जर मला ३० वर्षांच्या व्यक्तीला "घरी ब्रू कॉफी कशी बनवतात" हे विचारायचे असेल, तर मी वेगळ्या प्रकारे प्रश्न विचारला पाहिजे.

8. जितका जास्त संदर्भ (Context) तुम्ही द्याल, तितकं AI कडून मिळणारं उत्तर चांगलं येईल.

---

वाचन सुरू करण्यापूर्वी काही प्रश्न

• साध्या माणसाला AI साधनांशी बोलून चांगले उत्तर मिळू शकेल का?

• बायको, आई, विद्यार्थी, वकील, डॉक्टर, शेफ यांच्या आयुष्यात कृत्रिम बुद्धिमत्तेचा काही उपयोग आहे का?

• मी आजपासून AI वापरायला सुरूवात करू शकतो का?

• मी ७९ वर्षांचा आहे – तरी AI मला मदत करू शकेल का?

वरील सर्व प्रश्नांची उत्तरे = होय ✅

---

प्रॉम्प्ट इंजिनिअरिंग म्हणजे काय?

प्रॉम्प्ट इंजिनिअरिंग म्हणजे AI ला अशी इनपुट लिहिण्याची प्रक्रिया ज्यामुळे अपेक्षित, उपयुक्त व अचूक उत्तर मिळते. ChatGPT सारखी मॉडेल्स प्रचंड डेटासेटमधील पॅटर्न्सवर आधारित उत्तर तयार करतात. म्हणून आपण प्रश्न कसा विचारतो, यावर उत्तर बऱ्याच प्रमाणात अवलंबून असते.

मुळात, प्रॉम्प्ट इंजिनिअरिंग म्हणजे:

• ChatGPT किंवा Gemini इनपुट कसा समजतात हे जाणून घेणे.

• मॉडेलच्या वर्तनाला दिशा देणारे प्रॉम्प्ट्स तयार करणे.

• परिणाम सुधारण्यासाठी प्रॉम्प्ट्समध्ये सतत सुधारणा करणे.

---

प्रॉम्प्ट इंजिनिअरिंग का महत्वाचे आहे?

AI मॉडेल्स शक्तिशाली असतात, पण ते विचार वाचू शकत नाहीत. ते फक्त दिलेल्या मजकुरावर अवलंबून असतात.
शब्दरचना, टोन, तपशील, रचना यामधील छोटासा फरकही परिणाम बदलू शकतो.

चांगल्या प्रॉम्प्ट इंजिनिअरिंगचे फायदे:

• अधिक अचूक व संबंधित उत्तरे

• चुकीची किंवा काल्पनिक माहिती कमी होणे

• वेळेची बचत

• शैक्षणिक, व्यावसायिक किंवा सर्जनशील उद्दिष्टांशी अधिक सुसंगत उत्तरे

---

प्रॉम्प्ट इंजिनिअरिंगची मूलभूत तत्त्वे

1. स्पष्टता (Clarity)

   • प्रॉम्प्ट जितका स्पष्ट, उत्तर तितके स्पष्ट.

   • गोंधळ टाळा.

2. विशिष्टता (Specificity)

   • प्रॉम्प्ट जितका नेमका, उत्तर तितकं चांगलं.

   • फॉरमॅट, टोन, लांबी किंवा दृष्टिकोन लिहा.

3. संदर्भ (Contextualization)

   • पार्श्वभूमी दिल्यास अधिक योग्य उत्तर मिळते.

4. सूचनात्मक भाषा (Instructional Language)

   • "List", "Summarize", "Compare" सारखी क्रियापदे वापरा.

5. पुनरावृत्ती (Iteration)

   • उत्तरे तपासा व आवश्यकतेनुसार प्रश्न पुन्हा लिहा.

---

प्रॉम्प्ट्सचे प्रकार

1. वर्णनात्मक (Descriptive)

   • "मंगळ ग्रहाचे वातावरण वर्णन करा."

   • "सप्टेंबर २०२६ मध्ये हवाईचे हवामान कसे असेल?"

2. सूचनात्मक (Instructional)

   • "एरोप्लेन कसे काम करते ते २ परिच्छेदांत समजवा."

3. सर्जनशील (Creative)

   • "१० वर्षांच्या मुलीवर मराठीत पावसावर कविता लिहा."

4. तुलनात्मक (Comparative)

   • "अमेरिका व भारताच्या आर्थिक धोरणांची तुलना तक्त्याच्या स्वरूपात करा."

5. संवादी (Conversational)

   • "तुम्ही प्राचीन रोममधील टूर गाईड आहात असे समजा. शहरातील एक दिवस समजावून सांगा."

---

प्रॉम्प्ट इंजिनिअरिंगमधील सामान्य तंत्रे

• Zero-Shot Prompting: उदाहरणांशिवाय काम सोपवणे.

• Few-Shot Prompting: काही उदाहरणे देऊन मार्गदर्शन करणे.

• Chain-of-Thought Prompting: टप्प्याटप्प्याने विचार करण्यास सांगणे.

• Role-based Prompting: विशिष्ट भूमिका घ्यायला लावणे.

• Prompt Templates: पूर्वनिश्चित फॉरमॅट वापरणे.

---

उत्तम प्रॉम्प्ट्ससाठी टिप्स

• साधे सुरू करा व हळूहळू सुधारणा करा.

• मर्यादा द्या (उदा. १०० शब्दांत उत्तर द्या).

• अवघड काम छोटे टप्प्यात विभाजित करा.

• आउटपुट तपासा आणि पुन्हा प्रयत्न करा.

---

प्रॉम्प्टिंगची उदाहरणे

• मूलभूत: "न्यूटनचे नियम समजवा."

• सुधारलेले: "न्यूटनचे तीन गतीचे नियम १० वर्षांच्या मुलाला समजेल अशा सोप्या भाषेत समजवा."

• फॉरमॅटेड: "सौर उर्जेचे फायदे बुलेट पॉइंट्समध्ये लिहा."

• भूमिकेसह: "तुम्ही शेफ आहात. पालक व चण्यांपासून एक हेल्दी रेसिपी द्या."

---

प्रॉम्प्ट इंजिनिअरिंगमधील आव्हाने

• अस्पष्ट प्रश्न = अनिश्चित उत्तरे

• चुकीची माहिती (Hallucinations)

• टोकन मर्यादा

• पक्षपात व नैतिकता

• उत्तरांमध्ये सातत्य नसणे

---

प्रॉम्प्ट इंजिनिअरिंगचा वापर

• सॉफ्टवेअर विकास: कोड जनरेशन, डिबगिंग

• मार्केटिंग: जाहिराती, ईमेल, कंटेंट आयडिया

• शिक्षण: ट्यूशन, लेसन प्लॅनिंग

• संशोधन: पेपर सारांश, गृहितके तयार करणे

• कला: कविता, कथा, आयडिया

---

भविष्यातील प्रॉम्प्ट इंजिनिअरिंग

• प्रॉम्प्ट प्रोग्रॅमिंग भाषा

• मल्टी-मोडल प्रॉम्प्टिंग (टेक्स्ट + इमेज + ऑडिओ)

• स्वयंचलित प्रॉम्प्ट ऑप्टिमायझेशन

• अॅप्स व वर्कफ्लोमध्ये एम्बेडेड प्रॉम्प्ट्स

---

निष्कर्ष

प्रॉम्प्ट इंजिनिअरिंग हे मानवी हेतू व यंत्राचे उत्तर यांच्यातील दुवा आहे.
हे कौशल्य AI ची खरी क्षमता उघडते व वापरकर्त्याला नेमके हवे तसे परिणाम मिळवून देते.
मूलभूत तत्त्वे समजून घेऊन, विविध तंत्रे वापरून व सराव करून कोणताही व्यक्ती या आधुनिक कौशल्यात प्रावीण्य मिळवू शकतो.

---

👉 इंग्रजी आवृत्तीसाठी लिंक:  Read Prompt Engineering in English
✍️ लेखक: अजय के. बर्वे

Agentic AI Mastery: From Zero to Pro — The Brain of the Agent (Module- 3)

 

📌 Module 3: The Brain of the Agent — LLM Fundamentals

1. Theory

Large Language Models (LLMs) are at the heart of most modern AI agents.
They process text, reason about it, and generate responses that guide the agent’s actions. 

 

Key Concepts

• Tokenization → Breaking text into smaller units the model can understand.
• Embeddings → Vector representations of text for semantic understanding.
• Context Window → The limit on how much information the LLM can “see” at once.
• Prompt Engineering → Crafting instructions to get desired outputs.

LLM Types

• Local LLMs → Run entirely on your machine (e.g., LLaMA, Mistral)
• Cloud-based LLMs → Accessed via APIs (e.g., OpenAI GPT-4, Anthropic Claude)

---

2. Step-by-Step Windows Setup (For This Module)

1. Install Transformers Library

2.  pip install transformers

3.  pip install sentence-transformers

4. Download a Small Local Model (for quick testing)

5.  from transformers import pipeline

6.  gen = pipeline("text-generation", model="distilgpt2")

7.  print(gen("Agentic AI is", max_length=20))

8. Set Up an Embeddings Model

9.  from sentence_transformers import SentenceTransformer

10.model = SentenceTransformer('all-MiniLM-L6-v2')

11.embeddings = model.encode("Agentic AI learns and acts")

12.print(embeddings[:5])

---

3. Examples

Example 1 — Few-Shot Prompt for Classification

from transformers import pipeline

classifier = pipeline("zero-shot-classification", model="facebook/bart-large-mnli")

print(classifier("Build an agent that schedules meetings", candidate_labels=["Productivity", "Gaming", "Education"]))

Example 2 — Summarizing a News Article

summarizer = pipeline("summarization", model="facebook/bart-large-cnn")

print(summarizer("Artificial Intelligence is transforming industries...", max_length=40, min_length=10))

Example 3 — Semantic Search Using Embeddings

from sklearn.metrics.pairwise import cosine_similarity

docs = ["AI helps businesses", "Cooking pasta", "Agentic AI automates tasks"]

query = "automation in AI"

doc_embeddings = [model.encode(doc) for doc in docs]

query_embedding = model.encode(query)

scores = cosine_similarity([query_embedding], doc_embeddings)

print(scores)

---

4. Exercises

1. Create a prompt that classifies user queries into “Tech” or “Non-Tech”.
2. Build a summarizer for PDF documents.
3. Use embeddings to find the most relevant FAQ answer to a user’s question.

---

5. Best Practices

• Always test with small models before switching to expensive ones.
• Optimize prompts for clarity and structure.

---

6. Common Mistakes

• Sending too much data beyond the context window → truncated outputs.
• Using embeddings from one model with another model for similarity search.

---

7. Quiz

1. What is the purpose of embeddings in LLMs?
2. What’s the difference between few-shot and zero-shot classification?
3. Why is the context window important?

---

Agentic AI Mastery: From Zero to Pro — A Complete Guide (Module-2)

📌 Module 2: Your AI Workbench — Setting Up on Windows

1. Theory

A well-configured environment is the foundation for building and running Agentic AI applications efficiently.
On Windows, this means:

• Installing the right tools (Python, Git, IDEs)
• Managing virtual environments
• Installing dependencies
• Setting up local or cloud-based LLMs

A proper setup ensures reproducibility — you and others can run the same code with minimal issues.

---

Why Windows Setup Matters for AI Development

• Many developers in enterprises use Windows by default.
• With WSL2 or native Python, you can still run modern AI frameworks.
• Windows allows both local LLM execution and cloud API integration.

---

2. Step-by-Step Windows Setup (For This Module)

1. Install Python 3.10+
• Download: https://www.python.org/downloads/
• During installation → Check "Add Python to PATH"
2. Install Git
• Download: https://git-scm.com/download/win
3. Install VS Code
• Download: https://code.visualstudio.com/
• Add Python and Git extensions
4. Install Ollama for Local LLMs
• Download: https://ollama.com/download
• Verify with:

o   ollama run llama2

5. Create Virtual Environment

6.  python -m venv agentic_env

7.  .\agentic_env\Scripts\activate

8. Install Libraries

9.  pip install langchain openai requests wikipedia python-dotenv

---

3. Examples

Example 1 — Running a Local LLM

• Run:

·       ollama run llama2

• Type:

·       What is Agentic AI?

Example 2 — Testing LangChain Installation

from langchain.prompts import PromptTemplate

template = PromptTemplate(input_variables=["name"], template="Hello {name}, welcome to Agentic AI!")

print(template.format(name="Ajay"))

Example 3 — Using Hugging Face Transformers Locally

from transformers import pipeline

qa = pipeline("question-answering", model="distilbert-base-uncased-distilled-squad")

print(qa(question="What is AI?", context="AI stands for Artificial Intelligence."))

---

4. Exercises

1. Install a different local model in Ollama.
2. Create a Python script that checks if all dependencies are installed.
3. Set up a VS Code workspace for an Agentic AI project.

---

5. Best Practices

• Keep your virtual environment per project.
• Use requirements.txt to track dependencies.

---

6. Common Mistakes

• Forgetting to activate the venv before installing packages.
• Using system Python instead of project-specific venv.

---

7. Quiz

1. Which command activates a virtual environment in PowerShell?
2. Name two benefits of using Ollama locally.
3. Why should you keep a requirements.txt file?

---